Có những ngôi làng khi nhắc đến, người ta nhớ ngay đến một nghề; có những miền quê, chỉ cần một màu sắc thôi cũng đủ để kể lại hàng trăm năm lịch sử.

Và làng Kim Hoàng chính là một nơi như thế.

Nằm trên dải đất Xứ Đoài xưa – vùng văn hóa nổi tiếng với những lễ hội, tín ngưỡng thờ Mẫu và đời sống nông nghiệp trù phú – Kim Hoàng từng rực rỡ mỗi dịp Tết đến xuân về. Không phải rực rỡ bởi hoa, bởi đèn, hay bởi câu đối đỏ, mà bởi sắc đỏ đặc trưng của những tờ giấy điều phơi đầy sân làng, chuẩn bị cho mùa tranh Tết truyền thống.

Ngày ấy, Kim Hoàng không chỉ làm tranh.

Kim Hoàng sống cùng tranh.

Một ngôi làng có “hơi thở Tết” quanh năm

Những cụ cao niên ở làng Kim Hoàng vẫn nhớ rõ khoảng thời gian từ tháng mười đến tháng mười một âm lịch, khi sương còn đọng trên mái rạ, cả làng đã âm thầm chuyển mình đón Tết. Từ đầu ngõ đã thoảng mùi hồ điệp nấu sôi, mùi giấy điều phơi nắng, mùi màu son ngai ngái quyện vào gió lạnh.

Lúc ấy, đi đến đâu cũng thấy sắc đỏ. Sân trước sân sau đều trải những tờ giấy điều mới nhuộm, đỏ đến mức chỉ cần nhìn thôi cũng thấy ấm cả một mùa đông. Trong các gian nhà, tiếng khắc mộc, tiếng mài bồ hóng vang lên đều đặn; các bà, các chị ngồi giã điệp, nấu hồ; còn trẻ con thì ríu rít chạy quanh xin mẩu giấy thừa để tập vẽ con gà, con lợn theo trí tưởng tượng. Thương lái từ xa đã ghé về đặt tranh sớm, lựa từng khuôn, dặn từng mẫu cho mùa Tết sắp tới.

Tết chưa đến, nhưng làng đã thành một dải đỏ rực rỡ.

Những tấm giấy điều phơi đầy sân như những “dải lụa đỏ” báo hiệu mùa làm tranh đã bắt đầu, mở ra những ngày bận rộn nhưng cũng náo nức nhất trong năm. Trong mỗi nếp nhà, người ta chỉ nói về một chuyện: năm nay sẽ in mẫu nào, pha màu ra sao, có nên khắc lại khuôn gà cho đường nét thêm sắc không.

Làng Kim Hoàng là một trong rất ít những ngôi làng mà cả nhịp sống đều xoay quanh Tết. Mỗi người một việc, mỗi nhà một công đoạn, cả làng hòa vào nhau như một xưởng sáng tạo khổng lồ. Ở đó, cái đẹp truyền thống không chỉ được làm để bán, mà được gìn giữ, nâng niu như một phần hơi thở của làng quê.

Khi một ngôi làng mất màu đỏ: nỗi trống trải kéo dài gần một thế kỷ

Trận lụt năm 1915 không chỉ cuốn trôi những bản khắc gà, lợn, em bé vật trâu – thứ vốn là linh hồn của nghề tranh. Nó cuốn trôi nhiều hơn thế: cuốn trôi cả một nghề đã nuôi sống bao thế hệ, cuốn trôi một ký ức tập thể từng rực rỡ mỗi mùa Tết, cuốn trôi cả màu đỏ son đã làm nên bản sắc của làng Kim Hoàng.

Sau biến cố ấy, làng không còn giữ được hình ảnh của một “làng đỏ” như người ta vẫn gọi.

Tiếng giã điệp tắt hẳn.

Những sân phơi giấy điều không còn nữa.

Lũ trẻ vốn quen đứng nép bên cửa xem bố in gà trống cũng chẳng còn thứ gì để ngóng đợi.

Nhiều năm sau, người làng vẫn nhắc lại với một nỗi xót xa:

“Nước lũ không chỉ phá nhà cửa, mà phá cả niềm vui Tết.”

Khi nghề mất, nhịp văn hóa cũng lặng theo.

Kim Hoàng quay về với cuộc sống nông nghiệp thuần túy: cần mẫn, lam lũ, nhưng thiếu đi một điều gì đó – như thể hơi ấm Tết đã rời khỏi từng mái nhà.

Ít ai khi ấy còn tin rằng màu đỏ son của giấy điều, màu đã nhuộm cả một thời niên thiếu của làng có thể trở lại một lần nữa.

Làng Kim Hoàng hôm nay: không còn là làng tranh, nhưng vẫn là làng di sản

Ngày nay, Kim Hoàng không còn nhộn nhịp như thời vàng son của nghề tranh. Không còn cảnh phơi giấy điều đỏ rực trước sân, không còn tiếng khắc mộc gõ đều bên hiên. Thế nhưng, ngôi làng này vẫn giống như một “bảo tàng sống” – nơi mỗi mái nhà, mỗi con đường, mỗi câu chuyện đều lưu giữ bóng hình của một di sản từng rực rỡ.

Trong nhịp sống chậm rãi của làng quê Xứ Đoài, người ta vẫn nhận ra nền nếp sinh hoạt cũ, vẫn thấy ký ức của một nghề đã từng mất rồi lại được tìm đường trở về. Những ngôi nhà cổ còn sót lại, những câu chuyện truyền miệng về mùa Tết đỏ son năm nào, những kỷ niệm về phiên chợ tranh, tất cả như lớp trầm tích văn hóa lặng lẽ phủ lên Kim Hoàng.

Bởi vậy, khi bước chân vào làng, ai cũng có cảm giác rất đặc biệt:

rằng nơi đây từng có một nghề rất đẹp đã sống, đã biến mất, và giờ đang âm thầm hồi sinh.

Chính chiều sâu văn hóa ấy khiến Kim Hoàng trở thành điểm đến cuốn hút với những người yêu di sản Việt – những người muốn tìm lại hơi thở của Tết xưa, của văn hóa Đông Đô – Xứ Đoài, của một làng nghề đã đi qua biến thiên thời gian nhưng vẫn còn giữ được linh hồn của mình.

Sự trở lại của sắc đỏ của làng Kim Hoàng

Điều kỳ diệu nhất của di sản là: chỉ cần còn một người nhớ, thì nó chưa bao giờ thực sự biến mất.

Ở Kim Hoàng, người ấy là nghệ nhân Đào Đình Chung. Nhưng trước khi nhắc đến hành trình phục hồi đầy bền bỉ của anh – điều mà bài trước đã kể – ta phải nhìn sâu hơn vào chính mảnh đất này.

Sự trở lại của Kim Hoàng không chỉ nhờ một cá nhân.

Nó bắt đầu từ nỗi nhớ làng – thứ âm ỉ trong lòng người ở đây suốt nhiều thập kỷ.

Người già vẫn nhớ tiếng chày giã điệp vang dội trong những buổi chiều đông, nhớ mùi giấy điều phơi nắng lẫn trong gió lạnh, nhớ cảnh lũ trẻ ùa ra xin mẩu màu son để vẽ nghịch, và nhớ cả tiếng rao “tranh Kim Hoàng mới đây!” vang lên mỗi mùa Tết.

Họ không bao giờ quên.

Họ chỉ chờ một người đủ kiên trì, đủ yêu nghề để khơi lại đốm lửa tàn đó.

Và rồi, khi nghệ nhân Đào Đình Chung lần lượt dựng lại từng bản khắc, tìm lại từng sắc màu son, từng nếp vẽ xưa, làng Kim Hoàng như được nhóm lửa thêm một lần nữa.

Ngọn lửa mà nước lũ năm nào từng cuốn trôi, giờ lại bập bùng sáng lên trong đôi tay của thế hệ hôm nay.

Làng Kim Hoàng – không còn ồn ào, nhưng vẫn âm ỉ sắc đỏ.

Một làng nghề có thể ngừng sản xuất.

Nhưng một làng văn hóa thì không bao giờ biến mất.

Sau hơn một thế kỷ đổi thay, Kim Hoàng vẫn giữ lại cho mình những dấu vết rất riêng: những mái nhà gạch đã bạc màu thời gian, những con đường nhỏ dẫn ra cánh đồng lộng gió, những khoảng sân nơi giấy điều từng được phơi đỏ rực mỗi mùa đông, và cả những câu chuyện mà người làng vẫn kể bằng ánh mắt sáng lên đầy tự hào.

Sắc đỏ giấy son ngày nào có thể không còn trải kín sân như thuở xưa, nhưng nó vẫn âm thầm sống lại — trong ký ức của người già, trong tò mò của người trẻ, và trong trái tim của những ai muốn giữ cho di sản Việt tiếp tục bền lửa.

Làng Kim Hoàng không chỉ là điểm đến, nó là lời mời gọi trở về với Tết xưa

Làng Kim Hoàng từng rực đỏ mỗi dịp Tết xưa.

Hôm nay, sắc đỏ ấy đang trở lại không phải trên từng sân nhà, mà trên bàn tay những người trẻ đang học cách in tranh, trên những workshop của Nét Việt Nam, và trong sự tò mò của cả một thế hệ muốn hiểu hơn về gốc rễ văn hóa Việt.

Kim Hoàng cho chúng ta thấy rằng:

Di sản không chỉ nằm trong quá khứ.

Di sản sống khi có người tiếp tục kể câu chuyện của nó.

Và câu chuyện ấy ở workshop sắp tới, sẽ được kể bằng chính đôi tay của người trẻ.

Theo dõi Nét Việt Nam để tìm hiểu thêm về văn hoá truyền thống Việt Nam nhé!