Khi nhắc đến tranh Tết Việt Nam, người ta nghĩ ngay đến hai dòng tranh đã đi vào tâm thức: Tranh Đông Hồ và Tranh Kim Hoàng. Nhưng điều làm nên sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ không chỉ là màu sắc hay kỹ thuật, mà là cách mỗi dòng tranh mang theo tâm hồn của một miền quê, một cái Tết, một ký ức khác nhau.
Nếu Đông Hồ làm ta nhớ đến tiếng cười rực rỡ của chợ xuân, thì Kim Hoàng lại khiến ta nghĩ đến hơi ấm của bếp lửa chiều 28 Tết, khi màu son đỏ còn phảng phất trên tay người nghệ nhân. Hai dòng tranh cùng kể về Tết Việt, nhưng mỗi dòng lại nói bằng một ngôn ngữ rất riêng.
Khi hai ngôn ngữ hội họa kể hai cái Tết khác nhau
Sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ trước hết thể hiện rất rõ qua ngôn ngữ hội họa. Tranh Đông Hồ mang đến cảm giác của một miền quê sáng bừng và rộn rã: nền giấy điệp trắng óng ánh, màu dân gian tươi tắn, nét khắc mạnh mẽ và bố cục dứt khoát. Ngôn ngữ tạo hình ấy khiến Tranh Đông Hồ giống như tiếng cười rộn rã của buổi chợ phiên đầu xuân là niềm vui hiển hiện, là lời chúc năm mới nói thẳng, nói thật, nói to để đất trời cùng nghe.
Trong khi đó, sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ lại càng rõ hơn khi đặt cạnh sắc thái của Tranh Kim Hoàng. Khác với nền điệp trắng của Đông Hồ, Tranh Kim Hoàng khoác lên mình sắc đỏ son trầm ấm, gợi cảm giác của bếp lửa ngày Tết, của màu áo mới được may thêm những đường chỉ cuối cùng trước giao thừa. Nét vẽ của Kim Hoàng mềm hơn, uyển chuyển hơn, nương theo màu son mà sống, tạo nên cảm giác thân mật và ấm cúng như một lời chúc được nhắc khẽ trong gian nhà nhỏ, đủ để người xem cảm thấy an yên.
Cùng phản ánh tinh thần Tết Việt, nhưng sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ nằm ở thanh âm mà mỗi dòng tranh tạo ra. Nếu Tranh Đông Hồ vang lên như tiếng chiêng mở hội, sôi nổi và rộn ràng, thì Tranh Kim Hoàng lại giống một tiếng gọi khẽ của mùa xuân đang đến chậm rãi, ấm áp và đầy dư vị.
Màu nền – Sự khác nhau đặc trưng giữa tranh Kim Hoàng và tranh Đông Hồ
Một trong những sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ dễ nhận ra nhất nằm ở chính màu nền của bức tranh. Tranh Đông Hồ sử dụng giấy điệp, thứ giấy được phủ vỏ sò giã mịn, tạo nên bề mặt trắng óng ánh như sương đầu buổi. Nền trắng ấy làm màu vẽ bật lên rõ ràng, tươi tắn và hóm hỉnh, mang theo tinh thần vui vẻ, khoáng đạt rất đặc trưng của vùng Kinh Bắc. Nhìn một bức tranh Đông Hồ, người ta dễ liên tưởng đến không khí chợ Tết ban ngày, nơi tiếng cười và ánh nắng hòa vào nhau.
Tranh Kim Hoàng thì chọn một lối đi khác. Nền giấy điều đỏ son khiến bức tranh không sáng lên từ bên ngoài, mà ấm dần từ bên trong. Đó là sắc đỏ trầm, không gắt, không phô trương, giống màu của bếp lửa ngày cuối năm hay cảm giác sum vầy khi Tết đang đến rất gần. Chỉ cần thoáng nhìn nền đỏ ấy, người xem đã cảm thấy Tết hiện diện, dù chưa cần đến hình tượng hay chi tiết nào khác.
Nếu đặt hai dòng tranh cạnh nhau, có thể thấy rõ sự khác biệt trong cách tạo cảm xúc. Tranh Đông Hồ giống ánh nắng ban ngày, rực rỡ và cởi mở. Tranh Kim Hoàng lại giống ánh lửa cuối năm, lặng lẽ nhưng bền bỉ, lan tỏa chậm rãi và để lại dư vị lâu dài. Cùng là tranh Tết, nhưng mỗi dòng tranh chạm vào người xem bằng một trạng thái rất khác.
Kỹ thuật – Nơi hội họa và nghề thủ công giao nhau
Tranh Đông Hồ gần như đặt trọn niềm tin vào kỹ thuật mộc bản. Mỗi màu tương ứng với một bản khắc riêng, khắc thế nào thì in đúng như thế ấy. Chính sự chuẩn xác và khuôn mẫu đó tạo nên nét khỏe khoắn, mạch lạc và đôi khi rất hài hước của tranh Đông Hồ. Hình tượng trong tranh rõ ràng, dứt khoát, mang cảm giác vui tươi như lời chúc Tết được nói to giữa không gian hội hè.
Tranh Kim Hoàng lại đi theo một con đường khác. Mộc bản chỉ đóng vai trò làm khung, còn linh hồn của bức tranh nằm ở những nét vẽ tay sau cùng. Một chấm đen rất nhẹ nơi đôi mắt gà, một nét vàng nhỏ trên mào, hay vòng xoáy nơi tai lợn được người vẽ đặt vào bằng cảm xúc riêng của mình. Chính những can thiệp tưởng như rất nhỏ ấy khiến mỗi bức tranh Kim Hoàng không bao giờ lặp lại hoàn toàn, dù cùng in từ một bản khắc.
Vì thế, sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ không chỉ nằm ở kỹ thuật, mà nằm ở cách người làm tranh lựa chọn tinh thần sáng tạo. Một bên tin vào khuôn mẫu đã định hình, một bên để chỗ cho cảm xúc tự do len vào từng bức tranh, làm nên cá tính rất riêng cho mỗi tác phẩm.
Tinh thần – Hai cách kể về đời sống Việt
Cùng kể về con lợn mẹ, về đàn gà, về những khoảnh khắc sinh hoạt ngày Tết, nhưng Tranh Đông Hồ và Tranh Kim Hoàng lại chọn hai cách kể rất khác nhau.
Tranh Đông Hồ thường mở câu chuyện bằng tiếng cười. Những tích như Đánh ghen, Hứng dừa, Bịt mắt bắt dê mang nét hài hước dân gian rất rõ, đôi khi pha chút châm biếm nhẹ nhàng. Đó là tiếng cười của làng chợ, của đời sống cộng đồng, nơi con người nhìn nhau bằng sự hồn nhiên và lạc quan, ngay cả khi nói về những thói quen rất đời thường.
Tranh Kim Hoàng thì trầm hơn. Không nhiều những câu chuyện tếu táo, dòng tranh này nghiêng về chúc phúc và mong cầu. Gà trống xuất hiện như lời gọi bình minh, lợn nái gợi sự sung túc, bé cưỡi trâu nhắc đến mùa màng và sức sống, hoa lá được điểm vào để làm đầy thêm cảm giác đủ đầy và yên ấm. Cách kể ấy không ồn ào, mà giống như một lời chúc được đặt nhẹ trong không gian gia đình.
Chính ở cách kể chuyện này, sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ trở nên rất rõ. Một bên mang hơi thở của cộng đồng, của tiếng cười lan rộng nơi làng chợ. Bên kia mang hơi thở của mái nhà, của ký ức riêng và cảm giác sum vầy mỗi độ Tết về.
Và cả hai, theo cách rất riêng của mình, đều đã góp phần làm nên hình dung trọn vẹn về Tết Việt.
Sự khác nhau giữa tranh Kim Hoàng và tranh Đông Hồ qua góc nhìn thời gian
Không phải dòng tranh Tết nào cũng có chung một số phận. Có dòng tranh lớn lên đều đặn cùng năm tháng, có dòng tranh lại mang theo những quãng đứt gãy rất dài trong ký ức. Tranh Đông Hồ và Tranh Kim Hoàng chính là hai trường hợp như thế.
Tranh Đông Hồ có một lịch sử liền mạch. Qua nhiều thế hệ, người làng vẫn truyền nghề, vẫn khắc gỗ, in điệp và giữ cách làm tranh như cha ông từng làm. Nhờ vậy, mỗi mùa Tết, tranh Đông Hồ vẫn xuất hiện đều đặn trong đời sống làng quê Kinh Bắc, như một phần quen thuộc chưa từng rời đi.
Tranh Kim Hoàng thì mang một số phận khác. Biến cố năm 1915, khi trận lụt lớn cuốn trôi toàn bộ bản khắc, đã khiến nghề tranh đứt mạch suốt gần một thế kỷ. Vì thế, khi nghệ nhân Đào Đình Chung bắt đầu dựng lại dòng tranh này, đó không chỉ là việc khôi phục kỹ thuật, mà là hành trình lần tìm lại ký ức của cả một ngôi làng từng rực đỏ mỗi mùa xuân.
Chính quãng đứt gãy ấy tạo nên lớp trầm rất riêng cho Tranh Kim Hoàng. Người xem thường cảm nhận được điều đó ngay khi nhìn vào những đường nét đỏ son ấm áp, như thể trong mỗi bức tranh còn giữ lại hơi thở của những mùa Tết đã đi qua.
Ở góc độ này, sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ không chỉ nằm ở hình thức hay kỹ thuật, mà còn nằm ở hành trình lịch sử. Một bên là dòng chảy liên tục, một bên là câu chuyện của mất mát và hồi sinh. Và chính điều đó khiến Kim Hoàng mang chiều sâu cảm xúc rất khó trộn lẫn.
Tranh Kim Hoàng trong mắt giới trẻ – một di sản đang dần hồi sinh
Thế hệ Gen Z tiếp cận tranh theo một cách khác. Họ không chỉ nhìn thấy hình ảnh, mà cảm nhận được sự ấm áp của màu sắc, sự mềm mại trong từng nét tay và sự chân thành ẩn sau những giá trị truyền thống xưa cũ.
Trong các workshop của Nét Việt Nam, khoảnh khắc một bạn trẻ đặt lớp son đỏ đầu tiên lên giấy điều cũng là lúc sự khác nhau giữa Tranh Kim Hoàng và Tranh Đông Hồ không còn cần nhiều lời giải thích. Một bên hiện ra qua khuôn mẫu rõ ràng, một bên bộc lộ bằng cảm xúc chảy theo từng nét bút. Sự khác biệt ấy không nằm trên lý thuyết, mà hiện hữu ngay trong chính trải nghiệm của đôi tay.
Chính từ những lần chạm như vậy, Tranh Kim Hoàng giúp người trẻ hiểu rằng di sản không chỉ để ngắm nhìn từ xa. Di sản là thứ có thể chạm vào, sống cùng và tiếp tục bằng chính cảm xúc của thế hệ hôm nay.
Hai dòng tranh – Một tinh thần Việt
Đông Hồ sáng như ánh nắng buổi chợ.
Kim Hoàng ấm như ánh lửa trong nhà.
Một dòng tranh tươi trẻ, rộn ràng giữa không gian hội hè.
Một dòng tranh sâu trầm, đỏ son như ký ức được giữ lại qua nhiều mùa Tết.
Chính sự khác nhau ấy làm nên vẻ đẹp riêng của mỗi dòng tranh.
Hai mảnh ghép, hai cung bậc, cùng kể về Tết Việt theo những cách rất khác nhau.
Và chỉ khi đặt Tranh Đông Hồ bên cạnh Tranh Kim Hoàng, ta mới nhận ra văn hóa Việt không chỉ phong phú, mà còn đủ rộng để chứa đựng cả ánh nắng lẫn ngọn lửa.
Càng hiểu hai dòng tranh, ta càng thấy văn hoá Việt phong phú đến nhường nào – và càng thấy cần thiết để thế hệ trẻ tiếp tục chạm vào, gìn giữ và kể lại bằng ngôn ngữ của thời đại mình.
