Nền ẩm thực Việt Nam không chỉ nổi bật bởi sự phong phú về món ăn và cách chế biến tinh tế mà còn hàm chứa nhiều giá trị triết học sâu sắc. Một trong những giá trị đặc trưng đó là việc vận dụng triết lý Âm Dương – Ngũ Hành, tạo nên sự cân đối, hài hòa và ý nghĩa trong từng món ăn.

Khái niệm và quy luật của Âm Dương – Ngũ Hành

Khái niệm Âm Dương – Ngũ Hành

Âm Dương là học thuyết triết học miêu tả hai mặt đối lập nhưng không thể tách rời trong mọi sự vật và hiện tượng. Âm và Dương vừa đối lập vừa bổ sung, chế ngự và chuyển hóa lẫn nhau, tạo nên quy luật vận động không ngừng của vạn vật. Âm Dương tồn tại ở khắp nơi, từ vũ trụ bao la đến những điều nhỏ bé trong đời sống. Trong Dương có Âm và ngược lại, thể hiện mối quan hệ ràng buộc, chuyển hóa qua lại không dứt.

Sự mâu thuẫn thống nhất này lý giải cho quá trình vận động và biến hóa không ngừng của thế giới.

Ngũ Hành là học thuyết phát triển bổ trợ cho Âm Dương, chia thế giới thành năm yếu tố cơ bản: Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Các yếu tố này tương tác qua hai quy luật chính là Tương sinh và Tương khắc.

• Tương sinh là sự hỗ trợ giúp vạn vật phát triển: Mộc sinh Hỏa, Hỏa sinh Thổ, Thổ sinh Kim, Kim sinh Thủy, Thủy sinh Mộc.
• Tương khắc là sự chế ngự nhằm duy trì cân bằng: Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim, Kim khắc Mộc.
  Ngoài ra còn có Tương thừa và Tương vũ, giúp lý giải toàn diện hơn về sự vận động của tự nhiên.

Các quy luật cơ bản của Âm Dương – Ngũ Hành

Quy luật Âm Dương

• Mọi sự vật đều mang cả hai tính chất Âm và Dương, không có gì hoàn toàn Âm hay hoàn toàn Dương. Thuộc tính này chỉ mang tính tương đối, phụ thuộc vào mối quan hệ so sánh cụ thể.
• Âm Dương luôn vận động, chuyển hóa không ngừng để duy trì cân bằng. Khi đạt đến cực điểm, Âm sẽ sinh Dương và ngược lại. Ví dụ: ngày dài sinh đêm tối, nóng bức chuyển thành mát mẻ.
• Thái Cực Đồ là biểu tượng thể hiện rõ sự vận động và chuyển hóa không ngừng giữa Âm và Dương.

Quy luật Ngũ Hành

• Tương sinh giúp các yếu tố nuôi dưỡng và thúc đẩy nhau phát triển: Thủy sinh Mộc, Mộc sinh Hỏa…
• Tương khắc đảm bảo sự chế ngự để giữ cân bằng: Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim…
• Phản sinh xảy ra khi Tương sinh vượt mức gây hại. Ví dụ: Thủy sinh Mộc, nhưng nước quá nhiều khiến cây ngập úng.
• Phản khắc là khi Tương khắc bị đẩy quá mức, dẫn đến phản tác dụng. Ví dụ: Kim khắc Mộc, nhưng cây quá cứng khiến Kim không thể chặt phá.

Hiểu rõ và vận dụng các quy luật Âm Dương – Ngũ Hành giúp con người cân bằng cuộc sống, điều hòa sức khỏe và phát triển hài hòa với tự nhiên.

Ứng dụng của triết lý Âm Dương – Ngũ Hành trong ẩm thực Việt Nam

Với điều kiện tự nhiên thuận lợi, Việt Nam sở hữu nguồn nguyên liệu phong phú, đa dạng. Người Việt từ lâu đã vận dụng triết lý Âm Dương – Ngũ Hành vào chế biến món ăn nhằm tạo nên sự hài hòa về khẩu vị, dinh dưỡng và sức khỏe. Việc cân bằng Âm Dương trong ẩm thực được thực hiện trên ba phương diện chính:

• Đảm bảo sự hài hòa Âm Dương của món ăn
• Đảm bảo sự cân bằng Âm Dương trong cơ thể
• Đảm bảo sự cân bằng Âm Dương giữa con người và môi trường

Bảo đảm hài hòa Âm Dương của món ăn

Để tạo ra những món ăn hài hòa về âm Dương, người Việt chia thực phẩm thành năm mức độ dựa theo thuyết Ngũ Hành: Hàn (lạnh, thiên về âm, thuộc hành Thủy), Nhiệt (nóng, thiên về Dương, thuộc hành Hỏa), Ôn (ấm, Dương nhẹ, thuộc hành Mộc), Lương (mát, âm nhẹ, thuộc hành Kim) và Bình (trung tính, thuộc hành Thổ).

Khi chế biến, cần tuân theo nguyên tắc âm Dương tương hỗ và chuyển hóa. Việc phối hợp nguyên liệu, gia vị phải đảm bảo sự cân bằng giữa yếu tố Âm – Dương, Thủy – Hỏa để món ăn không chỉ ngon miệng mà còn tốt cho sức khỏe.

Ví dụ, rau răm có tính nhiệt (Dương), khi ăn cùng trứng vịt lộn có tính hàn (âm) sẽ giúp cân bằng, dễ tiêu hóa; gừng có tính nhiệt (Dương), khi nấu chung với cá hay rau cải – những thực phẩm có tính hàn sẽ giúp món ăn thơm ngon và hỗ trợ tiêu hóa tốt hơn.

Đảm bảo sự cân bằng Âm Dương trong cơ thể

Người Việt từ lâu đã xem thực phẩm không chỉ là nguồn dinh dưỡng mà còn như những vị thuốc giúp phòng và chữa bệnh. Theo quan niệm truyền thống, bệnh tật phát sinh khi cơ thể mất đi sự quân bình giữa âm và Dương. Thức ăn chính là phương tiện để điều chỉnh sự mất cân bằng đó, hỗ trợ cơ thể phục hồi.

Vì vậy, khi mắc bệnh do cơ thể quá âm, cần bổ sung những món ăn có tính Dương, chẳng hạn như khi bị đau bụng lạnh thì uống nước gừng để làm ấm và giảm đau. Ngược lại, nếu bệnh do quá Dương, nên dùng những thực phẩm có tính âm, ví dụ như người bị kiết lỵ thường ăn trứng gà rang lá mơ để làm dịu triệu chứng.

Đảm bảo sự cân bằng Âm Dương giữa con người và môi trường

Tập quán ăn uống của người Việt còn tùy theo khí hậu vùng miền và từng mùa trong năm để điều hòa âm Dương với tự nhiên. Mùa hè nóng bức (thuộc nhiệt, Hành Hỏa), người Việt ưa chuộng các món có tính mát, nhiều nước (hành Thủy) và vị chua để giải nhiệt, dễ ăn, dễ tiêu hóa. Ngược lại, vào mùa đông lạnh giá (hàn), những món ăn khô, béo, đậm đà như món xào, rán, kho lại được ưa dùng để tăng nhiệt, giữ ấm cơ thể.

Ẩm thực Việt còn thể hiện sự hài hòa trong ngũ vị: mặn, ngọt, chua, cay, đắng và ngũ sắc: trắng, đen, xanh, đỏ, vàng, kích thích đầy đủ năm giác quan khi ăn. Mũi cảm nhận hương thơm, mắt thưởng thức màu sắc, tai nghe âm thanh khi nhai, lưỡi nếm vị đậm đà và tay cầm nắm, cảm nhận độ nóng lạnh. Sự phối hợp ấy gắn liền với hoạt động của ngũ tạng (tâm, can, tỳ, phế, thận), góp phần điều hòa lục phủ ngũ tạng.

Bữa ăn truyền thống của người Việt Nam là sản phẩm của truyền thống nông nghiệp lúa nước, nó chứa đựng những tư duy, triết lý sâu sắc trong việc nhận thức về vũ trụ. Người Việt Nam đã biết vận dụng những nguyên lý ấy để làm cho bữa ăn của mình đa dạng, giàu dinh dưỡng, có ích đối với sức khỏe.

Tùy vào con người (chủ thể), không gian và cả thời gian mà họ có cách chế biến khác nhau phù hợp, trong đó yếu tố Âm Dương, Ngũ Hành được đảm bảo. Ngày nay, khi khoa học công nghệ hiện đại phát triển, song bữa ăn của người Việt vẫn lưu giữ được những nét truyền thống và được bạn bè quốc tế đánh giá cao. Việc vận dụng những nguyên lý của Âm Dương, Ngũ Hành trong việc chế biến thức ăn là điều cần thiết, để đảm bảo cho sức khỏe.

Sự tinh tế, cầu kỳ trong ẩm thực Việt Nam luôn khiến chúng ra phải trầm trồ và ngạc nhiên. Việc ứng dụng những quy luật như Âm Dương – Ngũ Hành vào ẩm thực cho thấy sự cân bằng, hài hòa cũng như là tính ứng dụng sâu sắc triết lý, quan niệm về sự vận Hành của thế giới xung quanh vào đời sống hằng ngày của người Việt Nam. 

Theo dõi Nét Việt Nam để biết thêm những kiến thức về ẩm thực cũng như truyền thống của người Việt Nam mình nhé!